Jak sprawdzić poziom żelaza we krwi?

Problem niedoboru żelaza dotyczy ok. 25% całości populacji. Jest dość powszechnym problemem żywieniowym zwłaszcza u miesiączkujących kobiet. Ale problem ten może również dotykać mężczyzn przy diecie niskokalorycznej lub zaburzeniach związanych z wchłanianiem jak i transportem tego pierwiastka. Więcej w temacie diety niskokalorycznej znajdziesz w artykule – syndrom RED’S.

Dobowe spożycie tego minerału wynosi 10-20 mg. Z tego powodu żelazo niehemowe powinno być przyjmowane pomiędzy posiłkami. Kwasota soku żołądkowego modyfikuje wchłanianie Fe. Wysokie stężenie kwasu solnego zapobiega powstawaniu trudno wchłanialnych kompleksów żelaza. W przypadku form żelaza trudno rozpuszczalnych w wodzie (fumaran lub siarczan) biodostępność tego pierwiastka u osób z niedokwasotą żołądka jest niska i trzeba ją zwiększyć dodatkiem kwasu askorbinowego. Wegetarianizm oraz dieta uboga w mięso oparta na wysokoprzetworzonej żywności bogatej w konserwanty może skutkować niedoborem żelaza.
Żelazo pozyskiwane z pożywienia stanowi ok.10%, resztę puli dziennego zapotrzebowania na żelazo pokrywa recykling żelaza, które jest odzyskiwane ze starych czerwonych krwinek.

Organizm dorosłego człowieka zawiera ok. 40 – 50 mg żelaza na każdy kilogram masy ciała. Czyli ok 2-5 gramów, z czego 75% zmagazynowane jest w hemoglobinie, mioglobinie, erytrocytach, transferynie i enzymach. Pozostałą część stanowi rezerwa zlokalizowana w wątrobie i śledzionie (ferrytyna, hemosyderyna).

Dlatego tak ważne jest dostarczanie odpowiedniej ilości żelaza z dietą

Ile żelaza potrzebujemy?

W normalnych warunkach, dzienne straty żelaza związane z funkcjonowaniem organizmu, wynoszą 1 mg/dzień u mężczyzn, a wśród kobiet 0,8 mg/dzień. Czyli stosunkowo niewiele w porównaniu do dziennych norm zapotrzebowania 12 – 18 mg/dzień. Natomiast u miesiączkujących kobiet straty żelaza zwiększają się do 15-30 mg/cykl przez co średnia dzienna wynosi ok. 2 mg/dzień.

Należy zwrócić również uwagę na młode zawodniczki i zawodników, gdyż w okresie dojrzewania dochodzi do wzrostu objętości krwi, masy erytrocytarnej oraz przyrostu mioglobiny w mięśniach, co również drastycznie zwiększa zapotrzebowanie młodego sportowca na żelazo.

Tylko ok. 10% dobowej puli żelaza ulega absorpcji w jelitach, głównie w enterocytach jelita cienkiego, ale też w dwunastnicy i śladowe ilości w żołądku. Żelazo hemowe dostarczane w produktach odzwierzęcych w pożywieniu ma zdecydowanie lepszą biodostępność (30%) niż żelazo niehemowe (5%). Żelazo hemowe pochodzenia zwierzęcego (wątroba, podroby, wołowina, ryby) jest wchłaniane przez enterocyty w postaci niezmienionej, a proces ten nie zależy od spożywanej diety. Mała dostępność biologiczna żelaza niehemowego może być modyfikowana przez liczne substancje egzo/endogenne: ulega zwiększeniu pod wpływem witaminy C lub zmniejszeniu po spożyciu pokarmu zawierającego węglany, szczawiany, fosforany, fityniany, garbniki oraz fosfoproteiny żółtka jaj (nawet o 40%).

Mikroskładniki odżywcze o kluczowym znaczeniu: Żelazo

Sportowcy mają mniej żelaza?

Regulacja wchłaniania żelaza jest procesem skomplikowanym, w którym istotną rolę odgrywa białko produkowane przez wątrobę – hepcydyna.

Na jej aktywność wpływ mają takie czynniki jak:

  • Ilość (dostępność) żelaza w ustroju 
  • Aktywność erytropetyczna szpiku – powstawanie nowych czerwonych krwinek
  • Stan zapalny 
  • Hipoksja

W odpowiedzi na stan zapalny, hepcydyna zatrzymuje żelazo w komórkach układu siateczkowo-śródbłonowego i nabłonku jelitowym co zwiększa ryzyko niedoboru żelaza. Z kolei w sytuacji niedoboru żelaza lub nasilenia erytropoezy jej ekspresja ulega zmniejszeniu, co powoduje zwiększenie wchłaniania z przewodu pokarmowego.

Co ciekawe, wysiłek fizyczny może stymulować produkcję hepcydyny prowadząc do zmniejszenia absorpcji żelaza. Dlatego tak często wśród sportowców dochodzi do problemów gospodarki żelazowej.

Oprócz zwiększonej produkcji hepcydyny, podczas wysiłku fizycznego wzrasta chwilowo ciśnienie krwi, przy wysokim stężeniu hormonów nadnerczy (andrenalina, noradrenalina) dochodzi do obkurczenia ścian naczyń krwionośnych. Przeciskające się czerwone krwinki przez naczynia włosowate (miejsce gdzie dochodzi do wymiany tlen-dwutlenek węgla), mogą prowadzić do zwiększenia uszkodzeń erytrocytów, przede wszystkim na skutek mechanicznego urazu.

Nadmierny wysiłek powoduje również zwiększenie ilości wolnych rodników tlenowych (ROS), które mogą m.in. uszkadzać błonę komórkową erytrocytów. Uszkodzone komórki wyłapuje śledziona, niszczy je i odzyskuje żelazo.

Kolejnym czynnikiem zwiększającym straty żelaza jest pot. Mimo, że pot głównie składa się z chloru i sodu, to też niewielkie ilości żelaza znajdują się w pocie. Zależy to od indywidualnych predyspozycji, nie każdy poci się w tym samym tempie i ma takie same warunki treningowe.

Zapotrzebowanie na żelazo u sportowców

Obecnie nie ma ustalonych norm zapotrzebowania na żelazo wśród sportowców, sugeruje się że zapotrzebowanie jest wyższe o 70% od normy RDI lub jest przeliczane na 8 mg/1000kcal

Mocny wysiłek fizyczny,  w następstwie działania prozapalnego, poprzez hepcydynę, zmniejsza wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego.

Diagnostyka

Badanie przedmiotowe:

  • bladość powłok skórnych
  • często osłabienie, słaba tolerancja wysiłku, zaburzenia koncentracji, bóle i zawroty głowy, szum w  uszach, senność, mroczki przed oczami.
  • utrata apetytu i „opaczne łaknienie” ochota na zjedzenie np.  wapna, tynku, gliny, krochmalu, kartonu, zaburzenia połykania
  • długotrwały niedobór prowadzi do – łamliwości, wypadania i siwienia włosów oraz do kruchości i łyżeczkowatości paznokci (z podłużnym prążkowaniem i rowkami)

Badania laboratoryjne:

  • Stężenie żelaza we krwi – tradycyjne badanie „pierwszego rzutu”, jednak jego stężenie zmienia się w ciągu doby – wyniki poranne mogą być ok. 20% wyższe, okresowe zwiększenie stężenia żelaza można odnotować po spożyciu pokarmu lub suplementów zawierających łatwo przyswajalne żelazo. Pomimo tego warto wykonać!
  • Stężenie transferyny (Tf – jedyne białko wiążące i transportujące żelazo we krwi), jest bardziej stabilne, nie wykazuje istotnej dobowej zmienności. Pamiętam, że wielokrotnie robiliśmy te badania w trakcie sezonu i nigdy nic specjalnego z nich nie wynikało. Można wykonać, ale nie trzeba.
  • Wysycenie transferyny żelazem (TfS – transferrin saturation) wartości prawidłowe to 15-45. Okołodobowa zmienność stężenia żelaza w surowicy przekłada się na podobną zmienność wysycenia transferyny. Nie trzeba robić.
  • Całkowita zdolność wiązania żelaza (total iron-binding capacity – TIBC) – czyli całkowita ilość żelaza potrzebnego do całkowitego wysycenia transferyny. TIBC odzwierciedla stężenie Tf w surowicy. Nie trzeba robić.
  • Utajona zdolność wiązania żelaza (unsaturated iron-binding capacity – UIBC) – liczba wolnych miejsc transferyny zdolnych związać żelazo (różnica między TIBC i aktualnym stężeniem żelaza w surowicy). Pomimo że wartości UIBC i TfS są odwrotnie proporcjonalne, oba wskaźniki dostarczają tej samej informacji diagnostycznej – nie trzeba robić.
  • Poziom rozpuszczalnego receptora dla transferyny (sTfR – soluble transferrin receptor – TfR) – jest to proteolitycznie odszczepiona część receptora dla Tf, odzwierciedlająca całkowitą ilość receptorów dla transferyny. Nie trzeba robić.
  • Stężenie ferrytyny (białko wiążące żelazo w  komórkach je gromadzących) – jej stężenie w surowicy odzwierciedla stan puli magazynowej żelaza) – ferrytyna nie jest dobrym wskaźnikiem stanu odżywiania żelazem, nie za wiele powie ten wskaźnik, ale można.
  • Całkowita masa hemoglobiny (tHbmass) jest bardzo dobrym wskaźnikiem, warto zrobić.
  • CRP – białko C-reaktywne – powie nam czy w organizmie jest stan zapalny, jeśli CRP jest podwyższone to badanie stężenia żelaza nie ma sensu. Warto zrobić.

Ferrytyna bardzo często jest wykorzystywana do oceny gospodarki żelazowej, jednak w trakcie długiego i intensywnego wysiłku poprzez powstający stan zapalny może prowadzić do znacznego zwiększenia stężenia ferrytyny we krwi. Z drugiej strony, u zawodników u których obserwowano stężenie ferrytyny na poziomie <12 mcg/l, niedobór żelaza był stwierdzony u 7-36%, a u osób gdzie stężenie ferrytyny było >35 mcg/l odsetek osób niedoborowych wynosił 57-89%.

Podsumowanie:

Jeśli masz potrzebę sprawdzenia poziomu żelaza, powinno się przeprowadzić następujące badania diagnostyczne:

  • Stężenie żelaza we krwi
  • Ferrytyna
  • CRP
  • Całkowita masa hemoglobiny

Pozostałe badania, w zdecydowanej większości przypadków będą wyrzucaniem pieniędzy. Już te 4 wskaźniki powinny dać odpowiedź czy musisz suplementować żelazo czy nie oraz jakie są efekty suplementacji – badania w celu sprawdzenia postępu suplementacji powinny być wykonane po ok. 10-12 tygodniach.

Więcej na temat produktów o wysokiej zawartości żelaza znajdziesz w artykule: Produkty spożywcze o wysokiej zawartości żelaza

O autorze:

Wojtek Zep

Obecnie dietetyk Pogoni Szczecin i Reprezentacji Polski w Piłce Nożnej.
Założyciel bloga Żywienie Mistrzów – doktorant, praktyk, wykładowca, autor. Zawsze jest dobry moment na zmiany!